ABŞ-a üç həftəlik səfərimiz usandırıcı yoxlama prosedurları ilə yadda qaldı. Bakı, İstanbul və Nyu-Yorkda kəmər açlb-bağlamaq, ayaqqabı soyunmaq çox üzücü idi. Amma nə edəsən? Məlum terror hadisələrindən sonra bu cür təhlükəsizlik tədbirlərinin vacibliyini anlamaq o qədər də çətin deyildi. Qarşıda isə bizi yeni bir dünya gözləyirdi: adını eşitdiyimiz, üzünü görmədiyimiz bir dünya.

Dallas şəhəri, oktyabr 2006

ABŞ Beynəlxalq İnkişaf Agentliyinin maliyyə dəstəyi, “Project harmony”nin təşkilatçılığı ilə reallaşan “İcma əlaqələri” proqramı”nın əsas məqsədi ABŞ-dakı ailələr və yerli icmalarla Azərbaycandakı dini icmalar arasında mədəni əlaqələrin yaradılması, mədəni dəyərlərin mübadiləsi yolu ilə ictimai diplomatiyanın yayılmasından ibarət idi. Səfər zamanı ABŞ-dakı dövlət və ictimai təşkilatlarla təcrübə mübadiləsi etdik, seminar və məşğələlərin iştirakçısı olduq. Dövlət-din münasibətləri, konfessiyalararası əlaqələr və s. barədə çoxlu məlumatlar əldə etdik. Oxucuları daha çox maraqlandıran, təbii ki, oradakı islam və müsəlmanların həyatıdır.

“Amerikanın din həyatında yeni dönəm”

Bəzi mənbələr hazırda ABŞ-da 7 milyona yaxın müsəlmanın yaşadığını yazır. Bu rəqəmin nə qədər dəqiq olduğunu deyə bilmərik. Amma burası dəqiqdir ki, müsəlmanlar artıq ABŞ-da cəmiyyətin içində daha qabarıq sezilməyə başlayır. Müsəlman icmalarının sıraları genişlənir, onlar ölkənin ictimai-siyasi həyatında daha fəal iştirak edirlər. Bu faktor yuxarı dairələrdə də nəzərə alınır. Dövlət və hökumət yetkililərinin xalqa xitabən deyilən müraciətlərində əvvəllər kilsələr və sinaqoqlardan bəhs edilirdisə, indi buraya “məscidlər” sözü də əlavə edilib. Müsəlmanlar üçün müqəddəs olan ramazan ayı ictimai rəyi cəlb edir və media bununla bağlı öz səhifələrində materiallar verir. “Dallas morninq star” ötən əsrin sonlarını Amerikanın din həyatında yeni dövrün başlanğıcı adlandırır: “1990-cı ilin sonlarından Konqresdə, Pentaqonda və Dövlət Departamentində işləyən müsəlmanlar tərəfindən iftar yeməkləri təşkil edilir. Bütün bunlar bizə Amerikanın din həyatında yeni bir dönəmin başlandığını xəbər verir...”

11 Sentyabr sonrası

Bütün dünyanı dəhşətə gətirən 11 Sentyabr hadisələrindən çox vaxt keçməyib. Minlərlə günahsız insanın ölümü ılə nəticələnən bu olayı Azərbaycan ictimaiyyəti də kəskin şəkildə pislədi. Bu hadisədən sonra ABŞ-da yaşayan müsəlmanların bir müddət psixoloji diskomfort yaşadığını deməyə lüzum yoxdur. Bəs qeyri-müsəlmanların müsəlmanlara münasibəti hansı istiqamətdə dəyişdi? Bu barədə oxuduqlarım və Amerika müsəlmanlarından və digər sıravi amerikalılardan eşitdiklərim məni təəccübləndirdi. Ona görə bir neçə dəfə dəqiqləşdirmə aparandan sonra bu barədə yazmağa qərar verdim. Orda olarkən mətbuatda oxuduğum bir məlumatda deyilir: “11 Sentyabrdan sonra bir sıra sıxıntılarla yanaşı, qəribə bir təmayül yarandı. Kitab dükanlarında Quran açıqlamaları (tərcümə) tapmaq müşkülə çevrildi. Amerikalılar böyük təşnəliklə islam haqda məlumatları öyrənməyə girişdilər. Televiziyalar islam və Şərq haqda geniş verilişlər hazırlamağa başladılar. Yaxın Şərq üzrə mütəxəssislər tez-tez televiziya kanallarına dəvət aldılar və televiziya ulduzuna çevrildilər. Küçədə rastlaşanda adamlar onları barmaqla göstərirdilər”. Nəticə isə o oldu ki, terrorun ideoloji təməlini arayan adamlar maraqlı bir mənzərə ilə qarşılaşdılar. Demə, islam sülh, sevgi, ədalət, mərhəmət dini imiş. Statistika bu vaxtdan etibarən ABŞ əhalisi arasında islama üz tutanların artdığını xəbər verir.
“Sivilizasiyalar toqquşması” kimi absurd ideologiyalar düşünən, bir sıra dairələrdə öz fikirlərinə dəstək arayan adamlar istədikləri reaksiyanı ictimaiyyətdən ala bilmədilər. Çoxluq bu fikirdədir ki, Semuel Hantinqtonun 1993-cü ildə ortaya atdığı “Mədəniyyətlər toqquşması” haqda sərsəmləməsi Amerika idarəçiləri tərəfindən də dəstəklənmir. Hər halda onlar belə deyirlər. Geniş əhali kütləsi isə, sadəcə, bu barədə məlumatsızdır. Nümayəndə heyətimiz Dallasın Metodist Universitetində bu təhsil ocağının siyasi elmlər doktoru, professor Matyu Uilson tərəfindən qəbul ediləndə ona belə bir sualla müraciət etdik: “Sizcə, məlum nəzəriyyəyə Amerika xalqının münasibəti necədir? Orta atatistik amerikalıların neçə faizi Hantinqtonun adı çəkilən ideyasını və Fukuyamanın “Dünyanın sonu” nəzəriyyələrini dəstəkləyir?”. Professor gülümsəyərək dedi: “Əhalinin bu nəzəriyyələrdən xəbəri var ki, ya dəstəkləyə, ya da yox?!” ABŞ rəsmiləri də islam və terrorun əlaqəsinin olmadığını öz çıxışlarında yeri gələndə vurğulayırlar.

Bu öyrəndiklərimizi, xüsusən 11 Sentyabrdan sonra baş verənləri bir daha dəqiqləşdirmək üçün Texas Qadınlar İdarəsinin təmsilçisi Asma Dadabhoy-Xana müraciət etdik. O, bizimlə söhbətində sadalananları təsdiqləməklə yanaşı, bunları dedi: “Məlum hadisələrdən sonra çox sayda insan mənə yaxınlaşıb məlumat almaq istəyirdi. Onların islamın mahiyyəti haqda daha çox bilgiyə sahib olmaq arzusu vardı. Mən onları maraqlandıran sualları cavablandırırdım. Üstəlik, qısa müddətdə nə qədər insana dini kitablar, Quran bağışladım. Orucluq ayı gələndə artıq müsəlmanlarla yanaşı, qeyri-müsəlmanlardan bəziləri də bizə qoşulub oruc tuturdu. İslama üz tutanlarln sayının artması barədə oxuduqlarınız da doğrudur. Təkcə bir gündə kiçicik bir məsciddə düz doqquz nəfərin islamı qəbul etdiyi xatirimdədir”.
Nəhayət, onu da əlavə edək ki, 11 Sentyabr hadisələrindən sonra təkcə islama yox, ümumiyyətlə, dinə rəğbət göstərənlərin sayı artıb. “Nyu-York Tayms”ın 30 sentyabr 2001-ci il tarixli nömrəsində yazılana görə, (məlumatı Türkiyə mediasından almışıq) keçirilən bir sorğu zamanı bəlli olub ki, respondentlərin hər dörd nəfərindən üçü 11 Sentyabr olayından sonra ya Allaha dua edib, ya da dini mərasimlərə qatılıb. Bu isə əvvəlki illərin göstəricilərindən artıqdır.

Texas Qadınlar İdarəsinin həmtəsisçisi və prezidenti, Dallas Qadınlar Komitəsinin üzvü xanım Hind Cərrah bizimlə söhbətində sadə amerikalıların onlara mənəvi dəstəyi haqda bunları dedi: “Bizdə 11 Sentyabr hadisələrindən sonra, təbii ki, bir rahatsızlıq vardı. Sıxıntılarımız təbii idi. Hər bir cəmiyyətdə düşüncəli, ağıllı insanlarla yanaşı, dayaz adamlar da olur. Bunu başa düşərək bu ağır vaxtlarda bizi tanıyan və tanımayan nə qədər amerikalı könüllü olaraq öz köməklərini təklif etdilər. Onlar hər ehtimala qarşı evlərimizi qorumaq istəyirdilər. Qadınlar isə təklif edirdilər ki, hicablı qadınlar dükan-bazarı gəzəndə onlara yoldaşlıq etsinlər. Ta ki kimsə onları narahat etməsin”

Təbii ki, 11 Sentyabrın orada yaşayan müsəlmanlar üçün mənfi sonucları olub. Xanım Hindin dediyinə görə, bir müddət hardasa bir qəza və ya fəlakət baş verəndə qısa müddətə də olsa, bəzi insanların düşüncəsindən: “Bunu müsəlmanlar etmiş olarmı?” sualı keçirmiş. Bu üzdən hətta ölkəni tərk edənlər də olub. Bir sıra adamlar isə iş yerini itirib. Təxminən beş min nəfərə yaxın müsəlman həbsə alınıb və onlar vəkillə təmin olunmayıblar. Bunu da xanım Hind dedi.

Nəhayət

Amerikada islama və müsəlmanlara olan münasibət bir sıra Avropa ölkələrində olandan xeyli fərqlənir. Ümumiyyətlə, ABŞ-da dinə münasibət məsələsi ilə bağlı “din bazarı” ifadəsi işlənir. Bu ölkədə dinlər ənənəvi və qeyri-ənənəvi deyə bölünməyib və heç bir din dövlət himayəsinə alınmayıb. Danımarkadakı məlum karikatura hadisəsindən sonra ABŞ-da islama qarşı antitəbliğat kampaniyasına qoşulmaq istəkləri çox az olub. Zənnimizcə, bunun səbəblərindən biri də əhalinin tolerantlığı, başqalarının dini hisslərini təhqir edən hərəkətlərdən məmnun olacaq ictimai mühitin olmamasıdır. ABŞ mətbuatı bir sıra Avropa ölkələrinin yolunu tutmadı. İstisna təşkil edən cəmi bir fakt öyrənə bildik. Danimarkadakı hadisələrdən sonra İllinoys Universitetində qəzet redaktoru işləyən bir tələbə karikaturanı qəzetdə dərc edib və bu səbəbdən vəzifəsindən azad olunub.
ABŞ vətəndaşları ilə təmaslarımız zamanı öyrəndik ki, onların qürur mənbələrindən biri də dinindən asılı olmayaraq bütün insanların bu ölkədə rahatlıq və arxayınlıq içində yaşamasıdır. Bu ölkədə azad, məğrur, ayıq və özünü ölkənin ağası hesab edən bir xalq var və onun fikri ilə hesablaşmamaq olmaz.